تصرف عدوانی در لغت به معنای به زور گرفتنِ یک زمین یا ملک از مالکِ آن یا از کسی است که بر اساسِ یک قرارداد دارای حق نسبت به آن ملک می‌باشد. در بُعدِ حقوقی باید توجه داشت که مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به اندازه‌ای باشد که او عرفاً متصرف شناخته شود و این مدت بنا بر نظر قاضی و عرف می‌تواند متفاوت باشد.
مادهٔ ۱۵۸ قانون آئین دادرسی مدنی دادگاه‌های عمومی و انقلاب دعوای تصرف عدوانی را چنین تعریف می‌کند: «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعادهٔ تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌نماید.» این تعریف فقط شامل اموال غیرمنقول است؛ پس اگر کسی به صورت عدوانی اتومبیل یا تلفن همراه یا مال منقول دیگری را از تصرف او خارج سازد، تعریف فوق این موارد را شامل نخواهد شد. اگر مال با رضایت متصرف سابق از تصرف او خارج شده باشد و به تصرف دیگری درآید سپس متصرف سابق از رضایت خویش پشیمان شده و عدول نماید، عنوان تصرف عدوانی بر فعل متصرف لاحق صادق نخواهد بود.
برای تحقق تصرف عدوانی، باید شرایط زیر وجود داشته باشد:
- مال باید غیرمنقول باشد.
- تصرف سابق خواهان باید عرفاً مستقر بوده باشد.
- تصرف لاحق خوانده باید بدون رضایت خواهان باشد.
- تصرف لاحق خوانده باید به صورت عدوانی باشد.
انواع تصرف عدوانی
تصرف عدوانی می‌تواند به دو شکل حقوقی و کیفری قابل پیگیری باشد.
- تصرف عدوانی حقوقی
- تصرف عدوانی کیفری
تصرف عدوانی حقوقی
تصرف عدوانی حقوقی، یک دعوای حقوقی است که در آن، خواهان ادعا می‌کند که دیگری بدون رضایت او، مال غیرمنقولی را از تصرف او خارج کرده و اعادهٔ تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌نماید.
در این دعاوی، خواهان باید ثابت کند که شرایط را دارد. در صورت اثبات این شرایط، دادگاه حکم به رفع تصرف خوانده و اعادهٔ تصرف خواهان صادر می‌کند.
تصرف عدوانی کیفری
تصرف عدوانی کیفری، یک جرم است که در آن، مرتکب بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی، مال غیرمنقولی را تصرف می‌کند.
مطابق ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، تصرف عدوانی و مزاحمت یا ممانعت در حق نسبت به املاک متعلق به دولت یا اشخاص حقیقی یا حقوقی صرفاً با شکایت مالک قابل تعقیب کیفری است.
در صورت شکایت مالک، دادگاه کیفری پس از رسیدگی و احراز وقوع تصرف عدوانی، مرتکب را به مجازات حبس از ۶ ماه تا دو سال یا جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم می‌کند.
انواع تصرف عدوانی کیفری
تصرف عدوانی کیفری، می‌تواند به انواع زیر تقسیم شود:
- تصرف عدوانی اراضی
- تصرف عدوانی ساختمان
- تصرف عدوانی معابر عمومی
- تصرف عدوانی ساحل دریا
- تصرف عدوانی منابع طبیعی
تصرف عدوانی اراضی
تصرف عدوانی اراضی، یکی از رایج‌ترین انواع تصرف عدوانی است. در این نوع تصرف، مرتکب بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی، زمین یا ملکی را تصرف می‌کند.
تصرف عدوانی ساختمان
تصرف عدوانی ساختمان، نیز یکی از رایج‌ترین انواع تصرف عدوانی است. در این نوع تصرف، مرتکب بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی، ساختمانی را تصرف می‌کند.
تصرف عدوانی معابر عمومی
تصرف عدوانی معابر عمومی، نوعی از تصرف عدوانی است که در آن، مرتکب بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی، معبر عمومی را تصرف می‌کند.
تصرف عدوانی ساحل دریا
تصرف عدوانی ساحل دریا، نوعی از تصرف عدوانی است که در آن، مرتکب بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی، ساحل دریا را تصرف می‌کند.
تصرف عدوانی منابع طبیعی
تصرف عدوانی منابع طبیعی، نوعی از تصرف عدوانی است که در آن، مرتکب بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی، منابع طبیعی را تصرف می‌کند.
تفاوت های تصرف عدوانی کیفری و حقوقی
تصرف عدوانی کیفری و حقوقی، دو نوع متفاوت از تصرف عدوانی هستند که تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. این تفاوت‌ها عبارتند از:
**شیوهٔ پیگیری
تصرف عدوانی حقوقی، یک دعوای حقوقی است که در دادگاه‌های حقوقی رسیدگی می‌شود. خواهان این نوع دعاوی باید ثابت کند که شرایط تصرف عدوانی را دارد. در صورت اثبات این شرایط، دادگاه حکم به رفع تصرف خوانده و اعادهٔ تصرف خواهان صادر می‌کند.
تصرف عدوانی کیفری، یک جرم است که در دادگاه‌های کیفری رسیدگی می‌شود. مرتکب تصرف عدوانی کیفری، به مجازات حبس از ۶ ماه تا دو سال یا جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم می‌شود.
**شرایط تحقق
شرایط تحقق تصرف عدوانی حقوقی عبارتند از:
- مال باید غیرمنقول باشد.
- تصرف سابق خواهان باید عرفاً مستقر بوده باشد.
- تصرف لاحق خوانده باید بدون رضایت خواهان باشد.
- تصرف لاحق خوانده باید به صورت عدوانی باشد.
شرایط تحقق تصرف عدوانی کیفری عبارتند از:
- مال باید غیرمنقول باشد.
- مرتکب باید بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی، مال غیرمنقول را تصرف کند.
**برخی از تفاوت‌های دیگر
- در تصرف عدوانی حقوقی، نیازی به اثبات مالکیت خواهان نیست. اما در تصرف عدوانی کیفری، باید مالکیت مالک یا متصرف قانونی، توسط مراجع قضایی احراز شود.
- در تصرف عدوانی حقوقی، خواهان می‌تواند علاوه بر اعادهٔ تصرف، مطالبهٔ خسارت نیز کند. اما در تصرف عدوانی کیفری، فقط مجازات برای مرتکب تعیین می‌شود.
نتیجه‌گیری
تصرف عدوانی کیفری و حقوقی، دو نوع متفاوت از تصرف عدوانی هستند که هر یک دارای شرایط و آثار خاص خود هستند. انتخاب نوع پیگیری تصرف عدوانی، به شرایط و خواسته‌های خواهان بستگی دارد.
مهلت شکایت تصرف عدوانی
برای طرح شکایت تصرف عدوانی در دادگاه حقوقی، نیازی به رعایت مدت زمان خاصی برای شکایت نیست، و هر زمان که متصرف قانونی از تصرف خود محروم شود، می‌تواند دادخواست تصرف عدوانی را مطرح کند. این موضوع بدان معناست که برای طرح شکایت حقوقی تصرف عدوانی، محدودیت زمانی خاصی مانند مرور زمان در نظر گرفته نشده است.
اما در رابطه با شکایت کیفری تصرف عدوانی، ممکن است شرایط خاص و مدت زمان متفاوتی اعمال شود. در شکایت کیفری، بهتر است هرچه سریع‌تر پس از وقوع تصرف عدوانی اقدام کنید، چرا که اثبات جرم در مراحل اولیه آسان‌تر خواهد بود.
مهلت شکایت تصرف عدوانی، به نوع تصرف عدوانی بستگی دارد.
مهلت شکایت تصرف عدوانی حقوقی
در این نوع مهلت شکایت، دو سال از تاریخ وقوع تصرف عدوانی است. در صورتی که خواهان، در مهلت دو سال شکایت نکند، دعوای او به دلیل مرور زمان، رد می‌شود.
مهلت شکایت تصرف عدوانی کیفری
در تصرف عدوانی کیفری، مهلت شکایت، یک سال از تاریخ وقوع تصرف عدوانی است. در صورتی که شاکی، در مهلت یک سال شکایت نکند، دعوای او به دلیل مرور زمان، رد می‌شود.
اما در برخی موارد، این مهلت‌ها می‌توانند تمدید شوند. به عنوان مثال، اگر خواهان، در زمان وقوع تصرف عدوانی، صغیر یا محجور بوده باشد، مهلت شکایت او از زمان رفع حجر، محاسبه می‌شود.
همچنین، اگر خواهان، در زمان وقوع تصرف عدوانی، در خارج از کشور بوده باشد، مهلت شکایت او از زمان بازگشت به کشور، محاسبه می‌شود.
در صورت شکایت از تصرف عدوانی، باید مدارک زیر را به همراه داشته باشید:
- سند مالکیت یا اسنادی که نشان دهندهٔ تصرف سابق شما بر مال غیرمنقول باشد.
- شهادت شهود یا سایر دلایلی که وقوع تصرف عدوانی را ثابت می‌کند.
در صورت اثبات تصرف عدوانی، دادگاه حکم به رفع تصرف خوانده و اعادهٔ تصرف خواهان صادر می‌کند.
مجازات جرم تصرف عدوانی
مجازات تصرف عدوانی، می‌تواند به عوامل زیر بستگی داشته باشد:
- شدت و نوع تصرف عدوانی
- سابقهٔ کیفری مرتکب
- میزان خسارت وارد شده به شاکی
در صورتی که تصرف عدوانی، منجر به خسارت جانی یا مالی شود، مرتکب علاوه بر مجازات تصرف عدوانی، به مجازات‌های دیگری نیز محکوم خواهد شد.
مجازات تصرف عدوانی، می‌تواند به شرح زیر باشد:
- حبس از ۶ ماه تا دو سال
- جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال
- هر دو مجازات
همچنین، مرتکب تصرف عدوانی، می‌تواند به یکی از مجازات‌های زیر نیز محکوم شود:
- تخریب یا از بین بردن بنا یا تاسیسات متعلق به شاکی
- پرداخت خسارت به شاکی
- تحویل مال غیرمنقول به شاکی
در صورت محکومیت مرتکب به مجازات حبس، دادگاه می‌تواند حکم به رفع تصرف نیز صادر کند.